Νομός Άρτας
Παναγία Παρηγορήτισσα
Η Παρηγορήτισσα βρίσκεται στο νότιο τμήμα της Άρτας. Το μνημείο κατέχει εξέχουσα θέση στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης. Ωστόσο παρόλη τη σπουδαιότητα του μνημείου, τις πρώτες πληροφορίες τις βρίσκουμε τον 16ο αιώνα σε μία επιστολή του Πατριάρχου Ιερεμία του Β΄ (1572-1595) και συγκεκριμένα το 1578. Από αυτή την πηγή πληροφορούμαστε ότι ο ναός ήταν καθολικό στυαροπηγιακής μονής. Η μονή είναι αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.
Ο ναός ήταν οικογενειακός ναός των δεσποτών της Ηπείρου, του Νικηφόρου Α΄ Κομνηνού Δούκα, της συζύγου του βασίλισσας Άννας Παλαιολογίνας και του γιου τους Θωμά, σύμφωνα με την κτιτορική επιγραφή επάνω από την είσοδο του κυρίως ναού. Η αρχική οικοδομική φάση του μνημείου χρονολογείται το 1283-1296, ενώ μετά την κατάληψη της Άρτας από τους Οθωμανούς στα 1448, ο ναός υπέστη σοβαρές ζημιές. Στις αρχές του 16ου αιώνα, ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ ο Β΄ (1446-1512) εξέδωσε διάταγμα υπέρ της μονής της Κάτω Παναγιάς, στο οποίο μεταξύ άλλων επέτρεπε τη λειτουργία της Παρηγορήτισσας ως ορθόδοξο ναό. Ο ναός φαίνεται ότι δεν μετατράπηκε ποτέ σε τζαμί και ήταν σε λειτουργία έως και τον 18ο αιώνα.
Από τα τμήματα του μοναστικού συγκροτήματος σήμερα σώζονται τα κελλιά, η τράπεζα και το καθολικό, τα οποίο βρίσκεται στο κέντρο του μοναστικού χώρου. Ο σημερινός επιβλητικός ναός εντυπωσιάζει με τις αρχικές του καινοτομίες, τον κεραμικό διάκοσμο και τις μεγάλες διαστάσεις του. Τα δίλοβα παράθυρα με τους κιονίσκους και ο διακοσμητικός κεραμικός πλούτος συνθέτουν ένα μεγαλειώδες κτίσμα. Στην νοτιοανατολική γωνία του ναού είναι εμφανής η ύπαρξη του αρχικού ναού. Ο ναός αυτός ήταν σταυροειδής τερτακιόνιος ή βασιλική και είχε μικρές διαστάσεις. Σύμφωνα με τον Α. Ορλάνδο ο αρχικός ναός χρονολογείται στα μέσα του 12ου αιώνα. Σήμερα ο ναός είναι διώροφος με νάρθηκα. Εξωτερικά ο ναός έχει σχήμα ενός ογκώδους ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου. Η πεντάτρουλλη βαριά μορφή του καθολικού ομοιάζει με ανάκτορο ή δημόσιο κτήριο της πρώιμης Αναγέννησης. Στο ισόγειο σχηματίζεται τετράγωνο με οκταγωνική διάταξη, ενώ στη στέγαση δημιουργείται ένας σταυρός φερόμενος από οκτώ τόξα και τρούλλο. Ο αρχιτεκτονικός τύπος είναι πρωτότυπος καθώς στο ισόγειο σχηματίζεται οκτάγωνο και στη στέγαση ομοιάζει με τους εγγεγραμμένους σταυροειδείς ναούς.
Ο ναός παρουσιάζει μεγάλο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον. Εκτός της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, τα πολυάριθμα γλυπτά τα οποία κοσμούν το εσωτερικό διακρίνονται για την πολυμορφία και πρωτοτυπία τους. Η ανομοιομορφία τους μαρτυρά ότι δεν έγιναν όλα τα γλυπτά για την Παρηγορήτισσα αλλά ότι ένα μεγάλο τμήμα τους προέρχεται από παλαιότερα κτήρια της Αμβρακίας και της Νικόπολης. Αλλά στην βόρεια και δυτική καμάρα οι ενδιαφέρουσες συνθέσεις Χριστολογικού περιεχομένου, υποδεικνύουν πρότυπα δυτικής τέχνης.
Το μνημείο εκτός από τον πλούσιο πλαστικό διάκοσμο, έφερε επίσης πλούσια ψηφιδωτή διακόσμηση, η οποία σε αντίθεση με τη ρομανικής έμπνευση πλαστικής τέχνης, ακολουθεί πιστά τη βυζαντινή τεχνοτροπία. Με ψηφιδωτά καλύπτεται ο τρούλλος και τα λοφία, ενώ ψηφιδωτή διακόσμηση υπήρχε στην ανατολική καμάρα, όπως μαρτυρά μικρό σωζόμενο τμήμα.
Οι τοιχογραφίες της Παρηγορήτισσας χρονολογούνται στη μεταβυζαντινή περίοδο και ανήκουν σε διαφορετικές διακοσμητικές φάσεις. Στο νάρθηκα οι τοιχογραφίες καλύπτουν τον ανατολικό τοίχο. Λείψανα τοιχογραφικών συνθέσεων σώζονται επίσης στο παρεκκλήσιο των Ταξιαρχών. Το ιερό Βήμα του ναού τοιχογραφήθηκε στα 1558 πιθανώς με φροντίδα των μοναχών της Κάτω Παναγιάς και με πρωτοβουλία του μοναχού Ανανία, ενώ στον κυρίως ναό οι τοιχογραφίες έγιναν στα τέλη του 17ου αιώνα στη θέση της αρχικής ορθομαρμάρωσης.
Εικόνες
